Szynszyla: zwierzę nocne czy aktywne o zmierzchu? Czyli kiedy szynszyla śpi

Godziny aktywności szynszyli, ich sen i „nocne życie”. Co naprawdę robi szynszyla, kiedy Ty śpisz?

Szynszyle to zwierzęta, które wielu opiekunów wciąż próbuje „rozszyfrować”: w dzień wyglądają jak puchate kuleczki, które tylko leżą i drzemią, a wieczorem nagle zamieniają się w akrobatów. Czy to znaczy, że są nocne? Ile właściwie śpi zdrowa szynszyla? Dlaczego mają energię akurat wtedy, gdy człowiek chciałby już iść spać?

Przyjrzyjmy się bliżej rytmowi dobowemu szynszyli na podstawie obserwacji dzikich i domowych osobników oraz badań naukowych prowadzonych za granicą.

Szynszyla: zwierzę nocne czy aktywne o zmierzchu?

Bardzo często mówi się, że „szynszyle są nocne”, ale to nie jest cała prawda. W literaturze opisującej zachowanie dzikich szynszyli (Chinchilla lanigera) podkreśla się, że to zwierzęta przede wszystkim aktywne w chłodniejszych porach doby: późnym wieczorem, w nocy i we wczesnych godzinach porannych. Innymi słowy, mają cechy zarówno gatunku nocnego (aktywnego nocą), jak i gatunku krepuskularnego, czyli takiego, który osiąga szczyty aktywności o zmierzchu i o świcie. W warunkach naturalnych w północnym Chile, gdzie żyją dzikie szynszyle, większość obserwowanej aktywności – żerowanie, poruszanie się, czujne „patrolowanie” otoczenia – przypada między późnym wieczorem a około drugą w nocy. Jednocześnie zanotowano wyraźne piki ruchliwości także o świcie. To zachowanie interpretuje się jako strategię unikania upału i drapieżników: szynszyle wybierają pory dnia, w których jest chłodniej i bezpieczniej. 

Badania terenowe prowadzone przy użyciu fotopułapek (kamer na podczerwień) rejestrowały dzikie grupy rodzinne szynszyli i pokazały, że te zwierzęta były najbardziej aktywne mniej więcej między 23:00 a 02:00. Jednocześnie w ciągu dnia obserwowano bardzo mało ruchu – szynszyle ukrywały się w szczelinach skalnych i kryjówkach. Takie zachowanie opisuje się jako „głównie nocne, z wyraźnymi szczytami przy zmierzchu”. 

Ujęcie encyklopedyczne (opracowania zoologiczne dotyczące Chinchilla lanigera) mówi podobnie: szynszyle uważa się przede wszystkim za zwierzęta nocne z silnymi pikami aktywności w porach przejściowych (zmierzch/świt), ale zaznacza się, że sporadycznie mogą być aktywne także za dnia – szczególnie przy bezpiecznych, chłodnych warunkach. To nie są więc zwierzęta „typowo dzienne”. Raczej: „przeważnie nocne, częściowo krepuskularne”. 

Co to znaczy dla opiekuna domowego?
– Nie zdziw się, jeśli szynszyla „ożywa” późnym wieczorem.
– Najbardziej intensywne skakanie po półkach klatki, bieganie po pokoju i gryzienie zabawek często zaczyna się właśnie wtedy, kiedy dom cichnie, światła przygasają, a temperatura spada.
– W ciągu dnia spokojna, wyciągnięta szynszyla to zazwyczaj po prostu szynszyla w normalnym trybie odpoczynku, a nie „smutna” albo „chora”.

Ile śpi szynszyla w ciągu doby?

U ludzi sen to zwykle jeden długi blok w nocy. U szynszyli wygląda to kompletnie inaczej. Badania behawioralne prowadzone nad szynszylami w warunkach hodowlanych pokazują, że większość doby zwierzę spędza na odpoczynku i bezruchu. W jednym z nowszych opisów zachowania utrzymywanych szynszyli zaobserwowano, że odpoczynek zajmował im około dwie trzecie całego czasu dobowego (około 68%), a aktywne przemieszczanie się – mniej więcej jedną czwartą doby (około 23%). Pozostały czas to jedzenie, picie i pielęgnacja futra. 

Trzeba jednak zrozumieć, co w przypadku szynszyli znaczy „odpoczynek”. To nie zawsze głęboki sen. Szynszyla bardzo często po prostu siedzi lub leży nieruchomo, z zamkniętymi albo przymrużonymi oczami, pozostając jednocześnie czujna. Drobny dźwięk potrafi ją natychmiast „włączyć”. Jest to typowe dla gatunku ofiary: szynszyle, podobnie jak wiele małych roślinożernych ssaków, rzadko pozwalają sobie na długie, nieprzerwane bloki głębokiego snu, ponieważ w naturze musiałyby w każdej chwili móc uciec. Taki rozdrobniony sen (wielokrotne drzemki zamiast jednej długiej nocy/dnia) jest u gryzoni normalny i wynika zarówno z wewnętrznego zegara biologicznego, jak i z presji środowiskowej. 

Co ważne, obserwacje dzienno-nocne pokazują, że szynszyle przesypiają i „przedrzemkują” szczególnie dużo w ciągu dnia, gdy światło jest najmocniejsze, a drapieżniki łatwiej mogłyby je zauważyć na otwartej przestrzeni w naturze. W nocy ten spokojny, nieruchomy czas skraca się – pojawia się więcej ruchu, eksploracji i jedzenia. Rejestrowano, że w godzinach dziennych zwierzęta przeznaczały znacznie więcej minut łącznie na sen i odpoczynek niż w godzinach nocnych, kiedy wzrastała aktywność lokomotoryczna i związana z pobieraniem pokarmu. 

Podsumowując:
– Szynszyle nie śpią „cały dzień ciurkiem”, ale robią mnóstwo drzemek.
– W skali całej doby naprawdę dużo czasu spędzają w stanie spoczynku.
– Najmocniej aktywne są zwykle wtedy, kiedy Ty jesteś najmniej aktywny.

Jak szynszyla śpi? Pozycje snu i zachowania odpoczynku

Sen szynszyli nie zawsze wygląda tak, jak wyobrażamy sobie „spanie gryzonia”. U niektórych gatunków widzimy typowe zwinięcie w kulkę. Szynszyla potrafi spać na kilka sposobów i część z nich może wyglądać dla opiekuna trochę „dziwnie”.

Opisy zachowań szynszyli domowych wskazują, że zwierzę może:

• siedzieć lub stać w pozycji półwyprostowanej, z oczami zamkniętymi, jakby tylko „zawieszone”,

• leżeć „w bochenek” (zwinięta, łapki pod ciałem, przypomina kształtem mały chlebek),

• ułożyć się na boku, całkiem rozluźniona, co zwykle oznacza poczucie bezpieczeństwa,

• oprzeć się o coś miękkiego lub o ścianę klatki / hamak i przysnąć praktycznie w pionie.
  Wszystkie te pozycje są uznawane za prawidłowe formy odpoczynku/snu. 

Ciekawostka: u szynszyli rzadziej obserwuje się spanie z otwartymi oczami (to częściej opisuje się np. u królików), ale płytki sen „na czujce”, z natychmiastową gotowością do ucieczki, jest jak najbardziej typowy. Widać to po tym, że szynszyla może wyglądać na rozluźnioną, ale w ułamku sekundy reaguje na dźwięk lub poruszenie w pokoju.

Pozycja snu dużo mówi o samopoczuciu:

• Szynszyla śpiąca w pozycji leżącej na boku, z całkowicie rozluźnionym ciałem, to zwykle szynszyla czująca się bardzo bezpiecznie i komfortowo.

• Szynszyla przysypiająca „na siedząco”, trochę skulona, to stan czuwania/odpoczynku, nie zawsze głęboki sen.

Dla opiekuna ważne jest też środowisko odpoczynku. Dobre warunki snu (cichy kąt klatki, hamak, półka na wysokości, schowek) są istotne nie tylko dla komfortu psychicznego, ale też dla zdrowia. Stres środowiskowy, zbyt mała przestrzeń czy brak kryjówek sprzyjają zachowaniom stereotypowym, takim jak przegryzanie własnego futra (tzw. fur chewing). To uznaje się za objaw obniżonego dobrostanu i długotrwałego napięcia. 

Dlaczego szynszyle nie śpią jak ludzie?

Szynszyle są małymi roślinożercami z terenów górskich, gdzie zagrożenie ze strony drapieżników i surowe warunki środowiska historycznie wymuszały czujność. Nie mogą sobie pozwolić na wielogodzinny, nieprzerwany sen w świetle dnia. Zamiast tego natura wyposażyła je w model: dużo krótkich odpoczynków, czujność prawie cały czas i aktywność w porach, kiedy jest chłodniej oraz bezpieczniej.

Z punktu widzenia biologii rytm dobowy (cyrkadialny) kontrolowany jest przez wewnętrzny „zegar” w mózgu, ale ostateczny wzorzec aktywność–sen zależy również od otoczenia, zwłaszcza od światła i temperatury. U ssaków różne gatunki mogą mieć ten sam ogólny mechanizm zegara biologicznego, ale być aktywne o różnych porach doby, w zależności od niszy ekologicznej, w której funkcjonują. Szynszyle są dobrym przykładem: biologicznie są przystosowane do trybu nocno-zmierzchowego, który pomaga im przetrwać w środowisku naturalnym. 

Co z tego wynika dla opiekuna szynszyli?

1. Hałas nocny to dla nich normalne.
   Skakanie po półkach klatki, bieganie po pokoju i chrupanie siana o północy nie musi oznaczać, że zwierzę jest „nadpobudliwe”. To po prostu jego naturalne okno aktywności. Jeśli klatka stoi w sypialni, może to być problem dla człowieka, ale nie dla szynszyli.

2. Drzemki w ciągu dnia są zdrowe.
   Szynszyla, która w dzień głównie odpoczywa, nie jest leniwa ani chora – zwyczajnie ładuje baterie na później. Długie okresy odpoczynku dziennego są zgodne z naturalnym wzorcem zachowania i obserwuje się je także w badaniach.

3. Potrzebuje bezpiecznego miejsca do snu.
   Szynszyle czują się pewniej, jeśli mają kryjówki na wysokości (półki, domki, hamaki). To pozwala im spać spokojniej i zapobiega przewlekłemu stresowi, który może prowadzić do problemów behawioralnych, takich jak wygryzanie futra. 

4. Jakość środowiska wpływa na zachowanie.
   Badania pokazują, że szynszyle w lepiej zaprojektowanych, bogatszych klatkach (z większą przestrzenią i elementami urozmaicającymi otoczenie) są mniej lękliwe i spędzają proporcjonalnie mniej czasu w stanie „bezruchu pod napięciem”, a więcej w naturalnych aktywnościach lokomotorycznych. Innymi słowy: dobra klatka i bezpieczne miejsce odpoczynku = lepszy sen i zdrowszy wzorzec aktywności. 

5. Nagła zmiana rytmu to sygnał alarmowy.
   Jeśli Twoja zwykle żywa wieczorami szynszyla przestaje być aktywna nocą, nie ma siły wspinać się, nie reaguje – albo odwrotnie: jest wyraźnie niespokojna, nie może znaleźć sobie miejsca i nie odpoczywa w ciągu dnia – może to oznaczać problem zdrowotny lub stres środowiskowy i wymaga obserwacji, a często także konsultacji u lekarza znającego się na szynszylach.

Podsumowanie

Szynszyle są przede wszystkim aktywne nocą i w godzinach zmierzchowych. W naturze to strategia przetrwania: chłodniej, ciszej, bezpieczniej. W domu oznacza to, że największa energia pojawia się zwykle wtedy, gdy domownicy szykują się spać.

Sen szynszyli nie jest jednym długim blokiem, tylko serią krótszych drzemek rozłożonych przez całą dobę. W praktyce oznacza to, że zdrowa szynszylka może wyglądać na półprzytomną przez większość dnia, a późnym wieczorem zamienić się w sprintera i akrobatkę.

To wszystko – łącznie z dość „dziwnymi” pozycjami spania, jak spanie na boku czy przysypianie na siedząco – jest całkowicie normalne i zgodne z zachowaniem zarówno dzikich, jak i udomowionych szynszyli. Dobra opieka to nie tylko dieta i czystość klatki, ale też zrozumienie ich zegara biologicznego oraz zapewnienie im spokojnego, bezpiecznego miejsca do odpoczynku, by te krótkie drzemki naprawdę działały regenerująco.

Bibliografia

– Szendrő, Z. et al. „Adult Chinchilla (Chinchilla lanigera) Preferences…”, 2024. (Opis zachowań i aktywności dobowej szynszyli; obserwacje szczytów aktywności o zmierzchu i w nocy oraz odpoczynku w dzień). PMC
– Deane, A. et al. „Observations on behaviors exhibited by wild chinchillas (Chinchilla lanigera)”, 2020. (Monitoring dzikich szynszyli kamerami nocnymi; największa aktywność około 23:00–02:00). ResearchGate
– ScienceDirect Topic Summary: Chinchilla lanigera – Behavior. (Ujęcie, że szynszyle są głównie nocne z pikami aktywności krepuskularnej, ale mogą być sporadycznie aktywne w dzień). ScienceDirect+1
– Łapiński, S. et al., 2023. (Analiza zachowania szynszyli w różnych typach klatek: większość czasu odpoczynek ~68%, następnie lokomocja ~23%; wpływ środowiska na dobrostan i reakcje na człowieka). Nature
– Behavioral monitoring datasets for Chinchilla lanigera (porównania aktywności dziennej i nocnej, różnice między samcami i samicami; większa aktywność nocą, większy sen w dzień). ResearchGate
– Phillips, A.J.K. et al., 2013; Phillips et al., 2010. (Modele zależności między rytmem okołodobowym ssaków, światłem i aktywnością; wyjaśnienie, dlaczego różne gatunki mają różne „pory życia”, mimo podobnej budowy zegara biologicznego). PMC+1
– Sunshine Chinchillas: „Chinchilla Behavior”. (Opisy pozycji snu szynszyli domowych: sen „w bochenek”, na boku, półsiedząco, w hamaku; interpretacja komfortu i poczucia bezpieczeństwa). Sunshine Chinchillas
– Franchi Parra, V.A. et al., 2016. (Zachowania stereotypowe, takie jak wygryzanie futra; wpływ stresu środowiskowego i ubogiego otoczenia na dobrostan i spokój snu). repositorio.uchile.cl